(ՀՈՐԻԶՈՆ) Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան նախաձեռնութեամբ եւ նիւթական հովանաւորութեամբ կազմուած էր մասնագէտներէ բաղկացած յանձնախումբ մը, ուսումնասիրելու համար Հայոց Ցեղասպանութեան հատուցումներու հարցը եւ որոշ եզրակացութեան մը յանգելու։ Յանձնախումբը երկար ուսումնասիրութիւններէ ետք արդէն իսկ պատրաստած է իր վերջնական զեկոյցը։ Այս մասին հարցազրոյց մը ունեցաւ Ֆրանսայի մեր պաշտօնակից «Ֆրանս Արմէնի»ն՝ ՀՅԴ. Բիւրոյի Հայ Դատի եւ քաղաքական հարցերու գրասենեակի տնօրէն Կիրօ Մանոյեանի հետ։
– Համառօտ կերպով կը ներկայացնէ՞ք յանձնախումբի կազմութեան պարագան։
– Մեր նպատակն էր հատուցման հարցին շուրջ համահայկական համախոհութիւն ձեւաւորել։ Մենք 100-ամեակի պետական յանձնաժողովին մէջ ալ այդ ուղղութեամբ խորհրդակցեցանք, աշխատանք տարինք։ Մենք մէջտեղ կը դնենք հիմա այս թղթածրարը, որ անպայման մեր տեսակէտը չէ որ կը ներկայացնէ, կարգ մը կէտերու մէջ կրնայ չհամընկնիլ Դաշնակցութեան տեսակէտներուն, բայց մեր նախաձեռնութեամբ 2007 թուականին ձեւաւորուած մասնագէտներու խումբի զեկոյցն է եւ մեր նպատակն է օգնել որպէսզի համահայկական քննարկում կատարուի եւ ի վերջոյ համահայկական համախոհութիւն ձեւաւորուի այս հարցի շուրջ, ինչպէս որ ցեղասպանութեան ճանաչման հարցին շուրջ կայ արդէն համահայկական համախոհութիւն։
Ուրեմն, այս թղթածրարի նպատակը հիմնականին մէջ այդ է, այսինքն ե՛ւ ներազգային ճակատի վրայ տալ ատաղձ, որպէսզի այդ ատաղձին շուրջ քննարկումներ տեղի ունենան եւ ինչու չէ նաեւ միջազգային հանրութեան մօտ ներկայացնել ընդհանուր առմամբ գոնէ ինչ շրջանակներու մէջ է հայութեան հատուցման ակնկալիքը։
– Հատուցման համար ո՞վ պիտի ըլլայ դատաւոր։
– Այս թղթածրարը հետաքրքրական է անով, որ միայն իրաւական չէ, որովհետեւ հիմա շատ կը խօսուի իրաւականի մասին, երբեմն այն հասկացողութեամբ որ անպայման պէտք է դատարան երթալ։ Մեր տեսակէտը այն է որ պէտք է որ ուսումնասիրուի եւ ըստ այնմ որոշուի եթէ պէտք է դատարան երթալ, եւ կամ՝ ո՞ր դատարանը երթալ, բայց նաեւ կրնանք եզրակացնել, որ որոշ հարցեր կարելի չէ դատարան տանիլ, ուրեմն պէտք է ուրիշ ձեւերով հետապնդենք։ Անոր համար ալ այս թղթածրարը նաեւ կը խօսի ոչ միայն հողային հատուցման մասին, ոչ միայն սեփական կամ անհատական կալուածներու կամ վնասուց հատուցման մասին, այլ նաեւ օրինակի համար՝ Թուրքիոյ կողմէ ներողութիւն հայցելը, այդ ներողութեան հայցը ճիշդ ինչ կը նշանակէ եւ ինչպէս պէտք է որ դրսեւորուի, այն ակնկալիքները որ Թուրքիան ինչեր պէտք է ընէ անկախ այդ ֆինանսական կամ հողային հատուցումէն, որ Թուրքիոյ մէջ պէտք է Ցեղասպանութեան հարցը դասաւանդուի եւայլն, այսինքն բաւական ծաւալուն եւ ընդգրկուն է, իրենք՝ հեղինակները կ՚ըսեն որ բաւական ամբողջական է եւ կը մնայ որ մնացած հարցերը որ ինչ-որ տեղ քաղաքական որոշումի խնդիր են, այդ քաղաքական դիրքորոշումները արտայայտուին եւ ի վերջոյ ձեւաւորուի հատուցման հարցի մասին մէկ թղթածրար՝ որ կը վայելէ համահայկական համախոհութիւն։ Այս չի նշանակէր որ բոլորս նոյն բանը պիտի ընենք, բոլորս նոյն ձեւով պիտի ընենք, բայց կը նշանակէ որ բոլորս սկզբունքով համաձայն ենք, անկախ անկէ որ ով ինչ դերակատարութիւն կը վերցնէ այդ հետապնդումը կատարելու համար։
– Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան մէջ ալ յանձնախումբ մը ստեղծուած էր, կապ մը կա՞յ երկուքին միջեւ։
– Գիտեմ որ Վեհափառը ինքը հարցը քննարկած է տարբեր մասնագէտներու հետ։ Հարց կը բարձրացուի որ պէտք է որ եկեղեցապատկան կալուածները պահանջուին։ Թէ ով կը պահանջէ, ինչպէս կը պահանջէ, պարզ է որ այդ կալուածներու տէրերն է որ պիտի պահանջեն։ Ուղղակի կապի կամ խորհրդակցութեան մասին ես գոնէ տեղեակ չեմ, բայց որ այս խումբի պատասխանատուն նաեւ մասնակցած էր կաթողիկոսութեան կողմէ 2012-ի Փետրուարին կազմակերպուած գիտաժողովին՝ «Ճանաչումէն հատուցում», Անթիլիասի մէջ, այդքան կապ կայ, բայց ուղղակի կապ Վեհափառի այս վերջին յայտարարութեան ես գոնէ տեղեակ չեմ որ կայ։
– Թուրքիոյ կողմէ քուլիսներու ետին, միջնորդներու կամ ուղղակի կապով խօսակցութիւններ կա՞ն, այսինքն իրենք քուլիսներու ետին կ՚ըսե՞ն երբեք ի՞նչ է ձեր ուզածը, եկէք խօսինք։
– Ես տեղեակ չեմ որ Թուրքիոյ կողմէ այդպիսի աշխատանք կայ։ Թուրքիոյ կողմէ կայ աշխատանք ընդհակառակը՝ մեզ պառակտելու, այսինքն ըսելու՝ որ կան լաւ հայեր, անոնց հետ կը փորձենք խօսիլ, եւ կը փորձեն անոնց ուզածը ներկայացնել որպէս հայութեան ակնկալիք։ Բայց նոյնիսկ անոնց հետ խօսած ժամանակ ուղղակիօրէն «ինչ կ՚ուզէք»ով չեն խօսիր, իրենք իրենց պատկերացումը ունին եւ կը փորձեն իրենց պատկերացումը յառաջ տանիլ, եւ այդպիսի խօսակցութիւն Երեւանի հետ, եւ կամ քիչ թէ շատ հայութիւնը ներկայացնող տարբեր կառոյցներու հետ, գոնէ ես տեղեակ չեմ որ կայ։ Իրենք կը փորձեն հնարաւորինս խումբեր գտնել կամ նոյնիսկ անհատներ գտնել այն իմաստով որ՝ մէկը շատ կ՚ուրախանայ եթէ յանկարծ թուրք դիւանագէտ մը հետը խօսի եւ ուրեմն անոր հետ կը խօսին եւ արդէն անունը կը դնեն որ ինչ-որ խօսակցութիւն կայ։ Բայց լուրջ, իսկական երկխօսութիւն չկայ։
Իրենց ուզածը այսօր ոչ թէ ինչ որ ձեւով հասկնալն է որ հայերը ինչ կ՚ուզեն եւ ըստ այնմ փորձեն բաւարարել կամ չբաւարարել, այլ միայն ցոյց տալ որ ինչ որ գործընթաց կայ հայերու կամ Հայաստանի հետ։ Եւ իրականութեան մէջ նման գործընթաց չկայ։
– Այս զեկոյցը իր ամբողջութեան մէջ հրապարակելի՞ է։
– Այո, անգլերէնը արդէն պատրաստ է, հայերէնի ալ կը թարգմանուի եւ երկուքը միասին կը հրապարակուին կայքի վրայ։ Բայց արդէն տպագրուած է համառօտագրութիւնն ու ներածականը։ Ընդհանուր բոլոր կէտերուն ամփոփումը կայ մէջը։ Բայց մանրամասնութիւնները առանձին են։
– Այս յանձնախումբի պարագային տարբեր քաղաքական կուսակցութիւններու հետ գործակցութիւն կա՞ր, համախոհութիւն գոյացա՞ծ էր։
– Ոչ։ Ատիկա իրենց զեկոյցէն վերջն է։ Իրենք անկախ մասնագէտներ են, որոնք առարկայական քննարկումներ կատարած են եւ եզրակացութիւններու յանգած։ Ամբողջ աշխատանքի հրապարակումէն ետք քննարկում կը կատարուի։ Իրենք նման պարտականութիւն ոչ ստանցնած են ոչ ալ մէկը իրենց տուած է որ իրենք ձեւաւորեն այդ համահայկական համախոհութիւնը։ Այդ համախոհութիւնը պէտք է որ գործող կազմակերպութիւնները ձեւաւորեն։ Իրենք աւելի հարցը բարձրացնողն են, իսկ համակարգումը կամ քննարկումը պէտք է որ արդէն գոյութիւն ունեցող կառոյցները ունենան։ Մեր մօտեցումը այն է որ պետական յանձնաժողովին մէջ ներկայացուած բոլոր կազմակերպութիւնները բաւական ներկայացուցչական են եւ եթէ այնտեղ կարենան ընդհանուր համախոհութիւն ձեւաւորել բաւական արդիւնաւէտ կ՚ըլլայ։
– Օրինակի համար՝ եթէ Սեւրի դաշնագիրը կամ անկէ կարգ մը բաժիններ ներառնուած են մեր պահանջքներուն մէջ, կրնա՞յ ըլլալ որ պետական շրջանակներ կամ այլ կուսակցութիւններ, քաղաքական հոսանքներ, կամ գիտական մարմիններ, համաձայն չգտնուին։
– Տեսականօրէն կրնան։ Բայց խումբի եզրակացութիւնը անպայման Դաշնակցութեան կարծիքը չէ։ Սեւրի մասին եթէ խօսէինք, մենք պիտի փորձէինք համոզել որ ե՛ւ քաղաքական ճիշդ է, բայց թէ ատիկա ինչ կը նշանակէ գործնականօրէն ինչպէս կը դրսեւորուի այդ արդէն ուրիշ հարց։Համահայկական համախոհութիւնը պահանջատիրութեան մասին կը նշանակէ որ մենք պէտք է իրար հասկնանք եւ համաձայնինք որ ով ինչ պիտի ընէ։ Եթէ հանրապետութեան նախագահը Վուտրօ Ուիլսընի իրաւարար վճիռի այժմէականութեան մասին կը խօսի, դժուար որ հոն տեսնենք որ պետութիւնը համաձայն չըլլայ այդ հարցին, գոնէ այսօր։ Բայց այդ չի նշանակեր որ այսօր անպայման պետութիւնը պէտք է հող պահանջէ։ Ատիկա կը նշանակէ որ այսօր պետութիւնը պէտք չէ որ հրաժարի այդ իրաւունքէն։
ԳՐԻԳՈՐ ԴԱՒԻԹԵԱՆ
«Ֆրանս Արմէնի»