Հանրային հեռուստաընկերության «Հարցազրույց» հաղորրդաշարի հյուրն է ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, ՀՅԴ Բյուրոյի Հայ Դատի եւ քաղաքական հարցերի գրասենյակի ղեկավար Կիրո Մանոյանը:
Ստորեւ հարցազրույցի ամբողջական սղագրությունը:
Հանրային հեռուստատեսության եթերում «Հարցազրույց» հաղորդաշարի հերթական թողարկումն է: Հարցազրույցը վարում է Նվեր Մնացականյանը:
-Արցախյան հակամարտությունը թեւակոխել է նոր փուլ, այս արտահայտությանը կարելի է հանդիպել հակամարտությանն առնչվող գրեթե բոլոր վերլուծականներում: Ի՞նչ է թաքնված այս արտահայտության տակ, երբ միաժամանակ նշվում է, որ ռազմական գործողությունների վերսկսումը չի բացառվում: Այսօր մենք կլսենք ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ Կիրո Մանոյանին:
-Ո՞րն է Ձեր կարծիքը, ո՞ր հանգրվանում է հակամարտությունն այսօր:
-Հակամարտությունը փաստորեն հասել է մի հանգրվանի, որտեղ Ադրբեջանը ոչ միայն խախտել է 94 թվականի զինադադարը, այլ նաեւ փորձում է բանակցությունների ընթացքը շեղել, քանի որ ինքը դժգոհ է բանակցությունների այդ ընթացքից եւ փորձում է ուղղակի բռնի ուժով ճնշում բանեցնել նաեւ միջնորդների վրա, որպեսզի միջնորդներն էլ իրենց հերթին ճնշում բանեցնեն հայկական կողմի վրա: Եվ այսօր իսկապես բավական բարդ վիճակում ենք:
-Մե՞նք:
-Նաեւ մենք, այսինքն, ոչ միայն մենք, բայց նաեւ մենք, իսկ թե իրենք ինչ վիճակում են, իրենց գիտնալիքն է:
-Մեր վիճակի մասին դեռ կխոսենք. մի շատ պարզունակ վարկած էլ է շրջանառվում, որ Ալիեւին հարկավոր էր պանամական փաստաթղթերից շեղել ադրբեջանցիներին:
-Ոչ, չեմ կարծում, սա այդ է, որովհետեւ նախ Ադրբեջանում պանամական փաստաթղթերը կամ այլ սկանդալներ չեն կարող ազդել իշխանությունների վրա, որովհետեւ հասարակական կարծիքն արդեն խեղդված է, արտահայտվելու ձեւ էլ չունեն, միջոց էլ: Սա կարծում եմ, մի կողմից փորձ էր ռազմական հարված հասցնել հայկական կողմին` Ղարաբաղին ու Հայաստանին, մյուս կողմից` բանակցային գործընթացը փոխել, շեղել:
-Ինչո՞ւ են խոսում բանակցությունների վերսկսման մասին, երբ Ադրբեջանը հրաժարվում է սահմանից ետ քաշել ռազմական տեխնիկան:
– Ճիշտ այդ է հարցը, որովհետեւ արդեն մոտ երկու տարիէ ի վեր ամերիկացի համանախագահը, իսկ վերջերս նաեւ մյուս համանախագահող երկրների դեսպանները, ներկայացուցիչները, համանախագահները սկսել են խոսել այն մասին, որ պետք է «համապարփակ պայմանագրի» մշակումը սկսվի, փաստօրեն՝ առանց համաձայնվելու սկզբունքների վրա, անունը Մադրիդյան է, հիմնական է, ինչ որ է: Մինչեւ այս վերջին շրջանը բանակցությունների տրամաբանությունն այն էր, որ նախ պետք է համաձայնվեն հիմնական սկզբունքների շուրջ, որից հետո դրա շուրջ կմշակվի համապարփակ պայմանագիրը, որն էլ ի վերջո կստորագրվի: Հիմա շատերը սկսել են ձայնակցել Ադրբեջանի մոտեցումներին, որովհետեւ Ադրբեջանը առանց ուզելու համաձայնվել հիմնական սկզբունքների շուրջ, ուզում է, որ արդեն թղթի վրա անցկացվեն այն կետերը, որոնց շուրջ համախոհություն կա: Կարծում եմ, դրա նպատակն էլ այն է, որ ի վերջո նաեւ փորձեն այն, ինչի շուրջ սկզբունքային համախոհություն կա, կիրառել: Մինչեւ վերջերս բանակցությունների տրամաբանությունն այն էր, որ նախ պետք է համաձայնվեն հիմնական սկզբունքների շուրջ, կարելի է իհարկե մաս-մաս քննարկել, բայց կարելի չէ ասել, որ այս կետի շուրջ համաձայնություն կա, եթե մնացած բոլոր կետերի շուրջ համաձայնություն չկա: Այսինքն շեղել բանակցությունները մինչեւ հիմիկվա ե՛ւ տրամաբանությունից ե՛ւ էությունից, եւ փորձել էլի հանգրվանային ձեւով հարցը կարգավորել:
-Պրն Մանոյան Դուք կհիշեցնե՞ք Մադրիդյան սկզբունքների նկատմամբ Դաշնակցության դիրքորոշումը:
– Մադրիդյան սկզբունք ասած փաստաթուղթը իրականում երկու հիմնական բաժին ունի: Մեկը հղում է անում միջազգային իրավունքի երեք սկզբունքներին` տարածքային ամբողջականություն, որ հարցերը, հակամարտությունները պետք է խաղաղ կարգավորվեն եւ ժողովուրդների իրավահավասարություն եւ ինքնորոշման իրավունք: Մեկը սա է, մյուսն էլ այս սկզբունքների հիման վրա ինչ որ քայլերի ցուցակ:
-Վեց հիմնական կետ:
-Վեց հիմնականը հրապարակվածն է, այսինքն հրապարակվածն է համանախագահող երկրների նախագահների կողմից, նաեւ վերջերս հրապարակվեց Մադրիդյան սկզբունքներ կոչվածը փաստաթուղթը, որում մի շարք ավելի կետեր կան, բայց դա արդեն որոշ փոփոխությունների ենթարկված է, թեեւ ըստ էության նույն բաներն են: Դաշնակցության մոտեցումը միջազգային այդ երեք սկզբունքների հետ խնդիր չունի. որ հարցը պետք է խաղաղորեն լուծվի՝ պետք է այդպես լինի, Ադրբեջանն է, որ միշտ հակառակն է անում: Որ պետք է հարգվի տարածքային ամբողջականությունը՝ բնականաբար, որովհետեւ Ղարաբաղը երբեք էլ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությանը մաս չի կազմել, այն Ադրբեջանի, որ 18-ին կար եւ որ 91-ին անկախություն հռչակեց 18-ի սահմաններում. այդտեղ Ղարաբաղը չի եղել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության մասը։ Իսկ որ ինքնորոշման իրավունքը պետք է հարգվի՝ դա էլ այդպես է, որ պետք է հարգվի Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը: Մնացած քայլերին մենք բոլորովին դեմ ենք: Որովհետեւ այդ քայլերը 2007-ի նոյեմբերին են առաջարկվել, Մադրիդյան սկզբունքների մշակման ժամանակ, ուշացած են: Եթե մշակված լինեին կամ առաջարկված՝ 88-ին, 89-ին, 90-ին, կարծում եմ հայկական կողմը կամ կողմերը կհամաձայնվեին բավական արագ, բայց այդ բոլորից հետո, երբ Ադրբեջանը սանձազերծեց պատերազմ, երբ որ կորցրեց պատերազմը, հիմա, 2007-ից այս կողմ, ուզում են, որ հատուցենք Ադրբեջանին իր սանձազերծած, բայց կորցրած պատերազմի համար: Դրա համար միջազգային իրավունքի առաջադրած երեք սկզբունքները խնդիր չեն, բայց մնացած բոլոր կետերն էլ անընդունելի են:
-Մադրիդյան սկզբունքներին այնպիսին, ինչպիսին գոյություն ունեն, ինչպես հայտնի են մեզ` Դաշնակցությունը կո՞ղմ է, թե դեմ է այդ սկզբունքների վրա աշխատելուն:
-Դեմ ենք: Ինչպես ասացի միջազգային սկզբունքներին կողմ ենք, իսկ մնացածին դեմ ենք:
-Պրն Մանոյան, ի՞նչ է հայտնի Ձեզ ռուսական նախաձեռնության մասին:
– Այն ինչ հրապարակված է, ինքնին նորություն չէ, դա էլ կարելի է ինչ որ տեղ տեսնել նույն այս Մադրիդյան սկզբունքների շրջանակում: Իրականում մեծ տարբերություններ չկան: Մադրիդյանի մեջ էլ ասվում է, որոշ տարածքներից հետ քաշվել, գաղթականների վերադարձ, եւ այլն,այդ բոլորը Մադրիդյանի մեջ էլ կա: Հիմա կարելի է մեկն առաջ, մեկը հետ տանելով… ռուսական կողմը ինչ-որ բան է առաջարկում: Բայց դա պաշտոնական չէ տակավին: Այսինքն ռուսական կողմը ճիշտ այդպիսի բան է առաջարկում, թե չէ: Դրա համար էլ ասում եմ, որ համանախագահողները սկսել են մի քիչ տարբեր լեզվով խոսել:
– Եթե խոսվում է բանակցությունների մասին, շատ հավանական է, որ տարածքների խնդիրը առաջնահերթորեն կքննարկվի: Շատ կարեւոր է նաեւ ձեր դիրքորոշումը եւ ընդհանրապես տարածքների մասին այս իրավիճակում, այս մթնոլորտում, ինչը ձեւավորվել է քառօրյա պետերազմից հետո, պե՞տք է խոսել թե ոչ: Այստեղ պետք է սկզբունքային մոտեցում ունենալ:
-Բնականաբար, որովհետեւ այս քառօրյա պատերազմը նորություն է այն իմաստով, որ զինադադարի ստորագրումից հետո, առաջին անգամն էր, բայց պատերազմը եղել է: Պատերազմից հետո էլ մեր մոտեցումը կա: Օրինակ 2006 թվականին, երբ մշակվում էր Լեռնային Ղարաբաղի Հանարպետության Սահմանադրությունն էր մշակվում, մեր մոտեցումն այն էր, որ անհրաժեշտ է ամրագրել փաստացի սահմանները, որովհետեւ Լեռնային Ղարաբաղը հռչակվել է նախկին ԼՂԻՄ-ի եւ Շահումյանի շրջանի սահմանների վրա…
-Այսինքն այնտեղ, որտեղ կանգնած է հայ զինվորը:
– Այո, առավել գրավված տարածքները, այն տարածքները, որ գրավված են Ադրբեջանի կողմից: Տակավին կան մեր տարածքներից գրավված մասեր, որոնք պետք է ամրագրել, Շահումյանը, Մարտակերտի մի մասը, եւ այլ…
-Հիմա գանք այն հնարավորություններին, որ տվել է այս պատերազմը հայկական կողմին: Ճի՞շտ է այսպես դնել հարցը:
– Շատ վստահ չեմ, որ նոր մասնավոր հնարավորություն է տվել: Ստեղծվել է մի կացություն, որ իսկապես, մեզ համար գոնե բավական բարդ է, որովհետեւ ե՛ւ ռազմավարական դաշնակիցը սկսել է փաստորեն ինչ որ ձեւով այլ ձեւի ճնշում բանեցնել, այսինքն այդ լրատվությունը չի հերքվում նաեւ, ես ասացի որ պաշտոնական լինելը դեռ ամրագրված չի, բայց եւ չի հերքվում, այսինքն դա էլ ճնշման ձեւ է եւ մյուս կողմից մենք բավական կարդացինք, լսեցինք զենքի, զինամթերքի մասին, որ ակնկալվածը չէր հասցվել Ռուսաստանի կողմից: Այս բոլորը նոր հնարավորություն չէ, որ տալիս են, այլ ստեղծել են նոր մարտահրավերներ, որ մենք իսկապես պետք է կարողանանք պահպանելով մեր անկախությունը պահպանել նաեւ մեր անվտանգությունը:
-Ձեր կարծիքով այսօր ո՞ր զինադադարն է գործում:
– Իրականում դա էլ լուրջ հարց է, որովհետեւ փաստորեն այդ կռիվները դադարեցվել են ընդամենը բանավոր հասկացողության վրա եւ 94-ի զինադադարն է իրականում միակ իրավական փաստաթուղթը, որ հաստատում է զինադադարը եւ մեկ էլ 95-ին այդ զինադադարը ամրագրող փաստաթուղթը, բայց մնացածը բանավոր է, որն ըստ իս շատ բան էլ չի նշանակում: Թե ինչ պայմանավորվածություն կա, ով ինչ պարտավորվածություն է ստանձնել պարզ չէ: Ստորագրված փաստաթուղթն է խախտում Ադրբեջանը ուր մնաց բանավորը…
– Դա այնքանով է էական, որ վաղը եթե բանակցությունների սեղանի շուրջ պետք է նստեն, պետք է որոշվի նաեւ ովքեր են նստում այդ սեղանի շուրջ:
– Մեկ փաստաթուղթ կա, դա էլ այդ եռակողմանի փաստաթուղթն է 94 թվականին ստորագրված՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Ադրբեջանի Հանրապետություն, Հայաստանի հանրապետություն:
-Այսինքն Դուք հաստատում եք այն պահանջը, որ ներկայացնում է Արցախը. պետք է Արցախը լինի բանակցային սեղանի շուրջ: Այդ դեպքում ավելի ճիշտ չէր լինի, որ այս բանավոր պայմանավորվածությունը զինադադարի շուրջ Ղարաբաղի Պաշտպանության բանակի կողմից ձեռնարկվեր:
-Ճիշտ կլիներ, բայց թե դա ինչ մտահոգությամբ էր արտահայտված, պարզ է՝ Ադրբերջանը չէր համաձայնվի, այդտեղ էլ Ռուսաստանի դերակատարությունը կա:
– Բայց զինադադարը Ադրբեջանն է խնդրել:
-Այո, բայց քանի-որ ստորագրված փաստաթուղթ չկա, այդ ամենը բանավոր է, մնացածը կարելի է վերագրել, որ Հայաստանի եւ ԼՂ Հանրապետությունները ինչ որ համաձայնության եկել են, բայց դա չէ գործող զինադադարը, առնվազն ըստ իս, որովհետեւ ասեցի, գրավոր փաստաթուղթը խախտում են, բանավորը երբ չգիտես ինչ են պայմանավորվել, վաղն էլ կարող են խախտել: Ես կասեի ընդամենը կրակն է դադարեցվել, իրենք անընդհատ խախտում են զինադադարը: Ուրեմն ի՞նչ զինադադրի մասին է խոսքը:
-Հանրային մակարդակով Հայաստանում, համենայնդեպս, շատ է շրջանառվում երկու տարբերակ` ի՞նչ պետք է անել դիվանագիտական ճակատում, եւ քննարկումների առանցքում դրված է այդ երկուսը` միացնել Արցախը Հայաստանին, ընդունելայդ իրավական ակտը կամ ճանաչել Արցախի անկախությունը: Իսկապե՞ս ընտրությունը այս երկու հարթակում է դրված եւ մենք պետք է կողմնորոշվենք` անել դա եւ կամ դրանցից ո՞րին գնալ:
-Նախ ճանաչելու մասին: Կարծում եմ ճիշտ չէ, ասել, որ Հայաստանը չի ճանաչել ԼՂՀ-ն: Ճիշտ չէ նաեւ ասել, որ ամբողջությամբ ճանաչել է, որովհետեւ ճանաչման տարբեր մակարդակներ եւ չափեր կան: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը Հայաստանում ունի ներկայացուցչություն: Այդ ներկայացչությունը ՀՀ տեսանկյունից դիվանագիտական է, ինչպես ԱՄՆ-ի, Ռուսաստանի կամ Ֆրանսիայի ներկայացուցչությունները, դեսպանությունները: Եթե տասը երկիր լիներ, որ Հայաստանի չափ ճանաչած լիներ, հարցը կարելի էր համարել նաեւ դիվանագիտորեն կարգավորված: Բայց այդպես չէ: Ճիշտ է նաեւ, որ տակավին տեղ կա, Հայաստանն ասի, որ վերջ՝ բանկցությունն այլեւս իմաստ չունի, որովհետեւ ես ճանաչում եմ ԼՂՀ-ն որպես անկախ պետություն եւ վերջ: Համոզված եմ, որ հայ քաղաքական բոլոր ուժերի համար ե՛ւ Հայաստանում ե՛ւ ԼՂՀ-ում, անկախության ճանաչումը գերագույն նպատակ չէ: Անկախության ճանաչումը ճանապարհ է միացման: Այն օրը, որ ԼՂՀ-ն, որպես անկախ պետություն ճանաչվի, թեկուզ Հայաստանի կողմից, ոչինչ չի խանգարի, որ հաջորդ օրը երկու անկախ պետություններ պայմանագիր ստորագրեն միացման: Այս շարժումը սկսվել է միացման համար, գնում է դեպի միացում: Անկախության ճանաչումը այդ ճանապարհի, հաշվի առնելով քաղաքական խնդիրները, 91 թ-ից սկսած, ամենակարճ ճանապարհն է:
-Վերադառնալով այն ձեւաչափին, որ գոյություն ունի տարիներ շարունակ, այսօր մենք տեսնում ենք Ռուսական կողմի նախաձեռնողականությունը հարցի կարգավորման առնչությամբ: Ո՞ւր են մյուսները:
-Այնպես չէ, որ մյուսները հակառակ են: Ֆրանսիայի վերաբերյալ շատ վստահ չեմ, որ անպայման հավասար չափով նախաձեռնողականություն ունի, թեեւ Ֆրանսիայի նախագահը մի քանի ամիս առաջ պատրաստակամություն հայտնեց նորից հյուրընկալել Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նախագահներին, բանակցությունների համար, բայց Միացյալ Նահանգները նվազ նախաձեռնողական մոտեցում չունի: Ես կասեի, որ ընդհակառակը, Ռուսաստանի արածները ինչ որ չափով համաձայնեցված են մյուս երկու համանախագահողների հետ եւս, պարզապես որպես ավելի ազդեցություն ունեցող պետություն, կարծում եմ այս պահին այդ նախաձեռնությունը Ռուսաստանին կողմն է:
-Պրն Մանոյան, ի՞նչ է պահանջվում հայկական դիվանագիտությունից՝ ըստ ձեզ:
-Մեր մոտեցումն այն է, որ այն ինչ նախագահն հայտարարեց պատերազմի ընթացքում, Արտգործ նախարարությանն հանձնարարեց, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ ռազմաքաղաքական պայմանագիր ստորագրվի, դա անպայման պետք է արվի: Այս ժամանակավոր զինադադարը պետք չէ պատճառ դառնա, որպեսզի այդ գործընթացը չշարունակվի: Դա պետք է անել, որպեսզի շատ բաներ իրենց տեղն ընկնեն, եւ շատ բաներ հասկանալի լինեն բոլորին: Աշխարհի մասին ենք խոսում, որ ինչո՞ւ Հայաստանի զինծառայողը գտնվում է այդ սահմանում եւ այլ հարցեր: Երբ ռազմաքաղաքական ենք ասում, հասկանալի լինի, որ ինչու ԼՂՀ քաղաքացին կրում է նույն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության փաստաթուղթ, պետհամարանիշները նույն են: Այսինքն շատ բաներ կան, պետք է հստակ լինի աշխարհին, որ Հայաստանը որպես Լեռնային Ղարաբաղի ե՛ւ գոյության ե՛ւ անվտանգության երաշխավոր՝ կա համագործակցություն այս, այս, այսպայմաններով: Սրանք պետք է անենք այսօր, սրանք պետք է անենք, եւ կարծում եմ հաջորդ հանգրվանում կա՛մ ուղղակի միացման հայտարարությունն է, կա՛մ անկախության ճանաչումով ի վերջո հասնել միացման: Հաջորդ հանգրվան ասելով նկատի ունեմ, երբ որ Ադրբեջանը նորից պատերազմ սկսի:
-Դուք չասացիք, Հայաստանը պե՞տք է գնա այդ կտրուկ պայմանին՝ եթե չի մասնակցում արցախյան կողմը բանակցություններին, ապա բանակցություններ տեղի չեն ունենում:
-Մինչեւ հիմա այդպես չի եղել եւ այս պայմաններում այդքան էլ սխալ չի լինի, որ այդպես լինի, որովհետեւ Ադրբեջանը փաստորեն շատ կամայական ձեւով է մոտենում բանակցություններին, ամեն առիթով փորձում է ճնշում բանեցնել, վախեցնել` ոչ մեզ, համանախագահողներին: Համանախագահողների համար պատերազմն իսկապես մտահոգիչ է մեր տարածաշրջանում, որովհետեւ ինչ հետեւանքներ կունենա, ոչ ոք չգիտի, դրա համար էլ վախեցնում են նրանց եւ կարող է Հայաստանն այսօր շատ հստակ, հաշվի առնելով Ադրբեջանի պահվածքը, ես կասեի նաեւ միջազգային համայնքի ոչ ադեկվատ, անբավարար վերաբերմունքը… նույնիսկ ծիծաղելի է, այս օրերին Բաքվում գումարվելու է քաղաքակրթությունների երկխոսության ՄԱԿ-ի ֆորումը:
-Դրան Հայաստանի չմասնակցելը հասկանալի է:
-Ոչ միայն Հայաստանի չպետք է մասնակցի, Հայաստանը պետք է վերաբերմունք ցույց տա, որ եթե սա է ձեր մոտեցումը իսկապես առանձին բանակցելն առանց Ղարաբաղի անիմաստ է:
-Իսկ միգուցե ճիշտ կլիներ մասնակցել եւ այն վայրագությունները , որ թույլ է տվել Ադրբեջանցի զինվորը պատերազմի ժամանակ ներկայացանել:
– Այնպես չի, որ նրանք չէին տեսել, նոր պետք է տեսնեին, սա վերաբերմունքի հարց է: Այսինք աշխարհը, միաջազգային համայնքը պետք է, որ վերաբերմունք ցույց տար՝ չտվեց:
-Այստեղ քաղաքակրթություն բառն է անհամատեղելի:
-Քաղաքակրթություն, քաղաքակրթական երկխոսություն: Որովհետեւ այդ նախաձեռնողների մեջ կա Թուրքիա, կա Իսպանիա: Պետք է տեսնենք, որ Իսպանիայի պատգամավորները հաճախ մեր դեմ են քվեարկում ե՛ւ եվրոխորհրդարանում ե՛ւ եվրոխորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովում: Այսինքն սա վերաբերմունքի հարց է, որ պետք է ճիշտ դրսեւորվի: ՀՀ Արտգործնախարարությունը այսօր հրապարակել է իր հայտարարությունը այդ ֆորումի վերաբերյալ, մենք պետք է մի քիչ ավելին էլ անենք: Այսինքն իսկապես մեր դժգոհությունը ցույց տանք, (մենք ասելով միայն պետությանը նկատի չունեմ), ասենք, որ այսպիսի լկտի վերաբեմունք չպետք է դրսեւորել: