یک مدرک تاریخی در منابع عثمانی در خصوص قراباغ
(قابل توجه کسانی که هویت ارمنی قراباغ را مورد سوال قرار می دهند)
دکتر کارن خانلری
فروردین 1395
شمس الدين سامی فراشری فرهنگ نويس و فيلسوف عثمانی، در 1850 م در فراشر از توابع يوآنينای آلبانی به دنيا آمد. پس از پايان مدرسه، در1872م، به استانبول رفت و منشی اداره سانسور وزارت داخله عثمانی شد. سپس به عضويت کميسيون محمولات نظامی، که به منظور تسهيل حمل و نقل تدارکات نظامی در جنگ روسيه و عثمانی بنياد شده بود، درآمد. چندی به روزنامه نگاری روی آورد. وی در استانبول روزنامه ای به نام «ترجمان شرق» و در طرابلس روزنامه ای به نام «طرابلس گراپ» منتشر نمود. سلطان عبدالحميد دوم وی را به عضويت کميته بازرسی نظامی، که برای نظارت بر عملکرد ارتش تشکيل شده بود، درآورد و او تا پايان زندگی در اين سمت باقی ماند.
از شمس الدين سامی فراشری تعداد 42 عنوان کتاب به چاپ رسيده است که از مهم ترين آنها می توان به فرهنگ جامع لغات تاريخ و جغرافيا («قاموسالاعلام») و «قاموسترکی» اشاره کرد. او در سال 1904 م درگذشت.
در آن زمان که هنوز جمهوری به نام «آذربایجان» در قفقاز وجود نداشت، اولین فرهنگ نویس رسمی امپراتوری عثمانی، شمس الدين سامی در صفحه 845 جلد دوم «قاموسالاعلام» (چاپ 1306 هجری، 1889 م) در مورد ایالت «اریوان» (یروان) چنین می نویسد (نک: شکل 1):
«اریوان: ایالتی از ایالات قفقاز تحت اداره روسیه، که در جنوب رشته کوه قفقاز واقع شده است. این سرزمین در سال 1244 هجری (1829 م) از ایران به روسیه الحاق شده است…»
در ادامه توضیحات مربوط به یروان، تقسیمات قضایی هفتگانه آن ذکر شده (نک: شکل 2) و جالب اینکه از نخجوان (جزء «جمهوری آذربایجان»)، نووبایزید و سورمه لی (جزء جمهوری ترکیه) به عنوان تقسیمات مختلف ایالت «اریوان» نام برده شده است.
در همین بخش از «قاموسالاعلام»، شهرها ونواحی گوناگون ایالت یروان آورده شده اند که در بین آنها «قره باغ» (قراباغ) نیز قید گردیده است (نک: شکل 3):
فرهنگ نویس رسمی امپراتوری عثمانی سپس در صفحه 3621 جلد پنجم «قاموسالاعلام» (چاپ 1314 هجری، 1896 م) به توضیح در مورد موقعیت جغرافیایی «قره باغ» (قراباغ) پرداخته و می نویسد (نک: شکل 4):
«قره باغ: بین ]رود[ کور و ]رودخانه[ آراس قفقاز در ایالت اریوان قرار دارد…»
اين مدرک تاريخی، با توجه به منبع آن (فرهنگ جامع لغات تاريخ و جغرافيای دولت عثمانی*)، يعنی یک منبع رسمی دولت عثمانی و وارث حقوقی آن، يعنی دولت ترکيه، که همواره با حمايت همه جانبة مالی و معنوی خود سرمنشأ مطمئنی برای متفکران و تاريخ پردازان پان ترکيست بوده و هست، به خوبی نشان می دهد که قراباغ متعلق به ارامنه بوده و جزء «جمهوری آذربایجان» نمی باشد.
*) فایل های الکترونیکی جلد یک تا شش «قاموسالاعلام»، که توسط «نظارت معارف» (وزارت علوم) وقت عثمانی به چاپ رسیده است، نزد نگارنده موجود می باشد.