(ԳԱՄՁԱՍԱՐ) Կազմակերպութեամբ Սուրիոյ Հայ Դատի Յանձնախումբին, Հինգշաբթի, 26 Փետրուար 2015-ին, Հալէպի Ա.Մ.Ժ.Տան «Անի» սրահէն ներս տեղի ունեցաւ Հայ Դատի Լսարանի հերթական 7-րդ նիստը: Նիստի զեկուցաբերներն էին Բերիոյ Հայոց Թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տ. Շահան Սրբ. Արք. Սարգիսեանն ու Սուրիոյ Հայ Աւետարանական Համայնքի Համայնքապետ Վերապատուելի Յարութիւն Սելիմեանը: Զոյգ զեկոյցներու նիւթն էր «Հայոց Ցեղասպանութիւնն ու Հայ եկեղեցին»:
Նիստին առաջին զեկոյցը փոխանցեց Սուրիոյ Հայ Աւետարանական Համայնքի Համայնքապետ Վերապատուելի Յարութիւն Սելիմեան, որ լուսարձակի տակ առաւ Հայ Աւետարանական Համայնքի կորուստները Ատանայի կոտորածին եւ Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներուն: Վերապատուելին իր զեկոյցին մէջ նշեց. «Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին, երբ կը խօսինք Հայ եկեղեցւոյ կորուստներուն ու դիմագրաւած դժուարութիւններուն շուրջ, անոր կրկնօրինակները կ՛ապրինք ազգովին սուրիական ասպընջական հայրենիքին օրհնեալ հողերուն վրայ: 100ամեակը 100 տարի ետք յիշելն ու յիշեցման կարգով կորուստները թուագրելն ու վիճակագրական կարգով զանոնք մատուցելը, որպէս ակադեմական աշխատանք, որպէս իրաւաբանական հետազօտութիւններ կարեւոր են, այդ կորուստներուն ծաւալը իր խտացուած ձեւով ներկայացուելու է առ որ անկ է: Համայնքին կրած մարդկային, գոյութենական եւ հաստատութենական կորուստները յիշելն ու յիշեցնելը եւս մեզի դէմ յանդիման կը դնէ ճակատագրական նոր մարտահը-րաւէրներու:
Մեծ Եղեռնէն քանի մը տարի առաջ, 1894-1896 Համիտեան ջարդերէն ետք եւ Սուլթան Համիտի գահընկեցութենէն ետք կազմակերպուած առաջին լայնածաւալ կոտորածը տեղի ունեցաւ Ապրիլի 1909 թուականին` Ատանայի կոտորածով: Ազգայնամոլ թուրքերու կողմէ իրագործուած այս արարքին զոհ գացին ազգաբնակչութեան կողքին նաեւ տեղի հայերուն ինչքերն ու ունեցուածքները: Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներուն ընթացքին Հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ կրած կորուստներուն կարելի է անդրադառնալ ամբողջականօրէն, երբ որպէս մեկնակէտ ընդունինք Ատանայի կոտորածը: Ատանայի կոտորածը մեծ կորուստներ պատճառեց Կիլիկիոյ բովանդակ հայութեան, որուն իբրեւ հետեւանք հայ երեք յարանուանութիւնները հսկայական կորուստներ ունեցան: Սակայն Կիլիկիոյ շըրջանին մէջ հայ աւետարանականութեան կրած կորուստը աւելի մեծ եղաւ: Կիլիկիոյ Հայ Աւետարանական եկեղեցիները, կազմակերպութիւններն ու հաստատութիւնները կորսնցուցին իրենց հոգեւորական-աշխարհական ղեկավարներուն 50 առ հարիւրը: Այս աղէտը կը զուգադիպէր Կիլիկիոյ Հայ Աւետարանական Եկեղեցիներու Միութեան 1909թ. Տարեկան Եկեղեցական Համաժողովին: Հայ Աւետ. եկեղեցիներու երկու երրորդը արդէն չքացած էր»:
Ապա վերապատուելին ըսաւ. «Հայ Աւետ. եկեղեցին աւանդական եկեղեցի մը չըլլալով, իր 75 տարուան զարթօնքի շրջանին, իր շեշտն ու զօրութիւնը հիմնած էր կրթական հաստատութիւններու, քոլեճներու, աստուածաբանական ճեմարաններու, հիւանդանոցներու վրայ, ուր կրթութիւն եւ դարմանում կը ստանային: Կորուստը ահռելի էր, որովհետեւ գոյութենական կորուստ էր: Այսօր Հայոց Ցեղասպանութենէն 100 տարի ետք, մենք իբրեւ համայնք եւ ազգ կա՛նք եւ պիտի մնա՛նք: Զոհի հոգեբանութենէն դուրս ելլելով եւ վերածնուած հայ ժողովուրդի մէկ մասնիկը ըլլալով Ատանայի կոտորածին 106 ամեակն ու Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակը վերանորոգման տարեդարձներ են մեզի համար: Մեր կորսուած իրաւունքներու պահանջատիրութեան, մեր վերանորոգման, մեր կենսունակութեան եւ վերակերտման վճռականութիւնը վկայող հանգրուան մըն է մեր պատմութեան մէջ, միանգամայն 100ամեակը անցեալէն դասեր քաղելու դիպուկ առիթ մըն է:
Օտարներուն օգնութիւնը հայցենք, բայց մենք օտարներէն փրկութիւն չսպասենք, որովհետեւ մեր սեփական միջոցներով կարելի է մեր իրաւունքներուն տիրանալ: Հայ ժողովուրդի միակ ելքը իր միաբանութեան եւ միակամութեան մէջն է»:
Յաջորդ զեկուցաբերը` Գերշ. Տ. Շահան Սրբ. Արք. Սարգիսեան, իր խօսքին մէջ բարձրօրէն գնահատեց Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակին նուիրուած նման լսարանի մը կազմակերպումը: Ան ներկայացնելով «Հայ եկեղեցին եւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը» նիւթը մատնանշեց, թէ հայ ժողովուրդը 99 տարիներու ընթացքին յաճախակի կերպով անդրադարձաւ իր կորուստներուն մերթ ողբով եւ մերթ պայքարի ոգիով` կարողանալով նուաճել որոշակի յաղթանակներ, սակայն որպէս հաւաքականութիւն կը շարունակենք մնալ անարդարութեան գերիշխող վիճակին մէջ: Ապա իր մատուցումը շարունակեց սոյն նիւթին կապակցաբար խորհրդածութիւններու հիմնական երեք բաժիններ ներկայացնելով` յիշեցումներու, բառերու անդրադարձին եւ Հայ եկեղեցւոյ կորուստին շուրջ:
Յիշեցումներու կարգով սրբազան հայրը հետեւեալ կէտերը ներկաներուն ուշադրութեան յանձնեց.-
– «Երբ կ՛ըսենք եկեղեցի եւ Հայ եկեղեցի` կը նշանակէ հայ եւ քրիստոնեայ մարդ, անկախ իր ժամանակներու յարանուանական իրավիճակէն:
– Հայ եկեղեցի կը նշանակէ նաեւ հաստատութենական իրականութիւն մը, որ ունի նուիրապետութիւն, ծիսակարգ, աստուածաբանութիւն եւ հոգեւոր մշակ:
– Հայ եկեղեցին Քրիստոսի անբաժան եւ խորհրդանշական մարմինն է, ինչպէս նաեւ ընդհանրական եկեղեցիին մաս կը կազմէ: Աւելի՛ն. հայ ժողովուրդին համար իւրայատուկ ներկայութիւն մըն է ան եւ նոյնինքն հայ ժողովուրդին ինքնութիւնը կը ներկայացնէ:
– Հայութեան պատմութեան վերջին աւելի քան 1700 տարիները իրենց վերելքներով, անկումներով, յաղթանակներով եւ պարտութիւններով կարելի չէ հասկնալ առանց հոգեւոր հիմնական այն կառոյցին, որ կը կոչուի Հայ եկեղեցի: Հայ եկեղեցի եւ հայ ժողովուրդ նոյնութեան եւ անբաժանելիութեան մէջ կը գտնըւի նաեւ մեր քրիստոնէական հաւատքով մեզի փոխանցուած զօրութիւնը` ապրելու, վերապրելու, յարութիւն առնելու եւ պայքարելու:
– Հայոց դարաւոր պատմութեան ընթացքին քրիստոնէական մեր հաւատքին եւ եկեղեցւոյ դէմ յարձակումները, հաւատքի պահպանութեան ի խնդիր մեր նահատակութիւններու պատմութիւնները ոչ միայն անցեալին կը պատկանին, այլեւ ունին ժամանակակից եւ այժմէական հնչեղութիւն:
– Հայ գիրերու գիւտը երկրորդ յաղթանակ մըն էր` ընդդէմ խաւարային այն ուժերուն, որոնք փորձեցին մթագնել հայոց պատմութիւնը իրենց կազմակերպած առաջին ջարդին օրինակով` Վարդանանց ճակատամարտով:
– Դարերու ընթացքին, երբ պայքարի մասին կը խօսինք, չենք խօսիր միայն զուտ քաղաքական իմաստով, այլ` ազգային: Ազգայինը համընդհանուր նշանակութիւն ունի, իսկ քաղաքականը` քաղաքական միջազգային յարաբերութեանց պրիսմակին մէջ դիտուած եւ գործադրուած այն ճիգերն են, որոնք երկրի մը անկախութեան պահպանութեան ի խնդիր կը թափուին:
– Հայ աշխարհական իշխանութեան գոյութեան ու ներկայութեան, Հայ եկեղեցին եղաւ գործակից բոլոր մակարդակներու վրայ, իսկ այդ իշխանութեան բացակայութեան` իր առաքելութեան առանցքը դարձուց ազատագրական պայքարը:
Այս բոլոր յիշեցումները կու գան հաստատելու, թէ ազատագրական պայքարը` մղուած արդարութեան իրաւունքին ու պահանջատիրութեան համար, Հայ եկեղեցւոյ նկարագրին մաս կը կազմէ»:
Զեկոյցներէն ետք, ներկաները հարցադրումներով առաւել հարըստացուցին ներկայացուած նիւթերը: