Հա­յա­սէր քա­ղա­քա­պե­տի մը մա­հը

(ԱԶԱՏ ՕՐ) Ան­բու­ժե­լիօ­րէն հայ­րե­նա­սէր, ան­բու­ժե­լիօ­րէն պար­տա­ճա­նաչ, գա­ղա­փա­րա­պաշտ, մար­դա­սէր ու հա­յա­սէր մարդ մը հո­ղին յանձ­նո­ւե­ցաւ Եր­կու­շաբ­թի՝ 24 ­Հոկ­տեմ­բե­րին։ ­Մարդ մը, որ կ­’ը­սէր՝ ի՛նչ որ կը հա­ւա­տար, եւ կը հա­ւա­տար՝ ի՛նչ որ կ’ը­սէր։ ­Յի­շա­տա­կը ան­մար մնայ։

­Խօս­քը՝ ­Նէա Զ­միռ­նիի ան­ցեա­լի քա­ղա­քա­պետ ­Խա­րա­լամ­պոս (­Պա­պիս) ­Պեխ­լի­վա­նի­տի­սի մա­սին է, որ հա­յե­րուս հա­մար իր ա­նու­նը կա­պո­ւած է 1978ին ­Նէա Զ­միռ­նիի պու­րա­կին՝ յու­շար­ձան­նե­րու յատ­կա­ցո­ւած կեդ­րո­նա­կան բաժ­նին մէջ, յատ­կա­պէս իր ճի­գե­րով ու շրջա­նի քա­ղա­քա­պե­տու­թեան ա­նու­նով բարձ­րա­ցո­ւած ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը խորհր­դան­շող ­Յու­շար­ձան-­Զան­գա­կին։

­Մօտ չորս տաս­նա­մեակ ա­ռաջ, շրջա­նի՝ այդ օ­րե­րուն «­Նի­կոլ ­Դու­ման» (ներ­կա­յիս՝ «Ա­րամ ­Մա­նու­կեան») ­Կո­մի­տէի ջան­քե­րով եւ Հ.Յ.Դ. ­Յու­նաս­տա­նի ­Հայ ­Դա­տի ­Յանձ­նա­խում­բի հե­տե­ւո­ղա­կան ճի­գե­րով՝ կա­րե­լի ե­ղաւ ի­րա­կա­նաց­նել ­Յու­շար­ձա­նի հիմ­նար­կէ­քը, հան­դի­սա­նա­լով ե­կե­ղեց­ւոյ մը շրջա­գի­ծէն դուրս ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան նո­ւի­րո­ւած ա­ռա­ջին յու­շար­ձա­նը, որ օ­րին ­Յու­նաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը են­թար­կեց ­Թուր­քիոյ կա­ռա­վա­րու­թեան բուռն սպառ­նա­լիք­նե­րուն, ո­րոնք ան­տե­սո­ւե­ցան ­Յու­նաս­տա­նի ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րա­րու­թեան կող­մէ, շնոր­հիւ քա­ղա­քա­պետ ­Պեխ­լի­վա­նի­տի­սի հնա­րա­միտ դար­ձո­ւածք­նե­րուն, ա­րագ կար­գադ­րու­թիւն­նե­րուն ու դա­սա­ւո­րում­նե­րուն եւ ի­րա­գոր­ծում­նե­րուն։

Ար­դէն ա­ւար­տած էր ­Մար­սէյ­լի Փ­րա­տո­յի Ս. ­Թարգ­ման­չաց ե­կե­ղեց­ւոյ շրջա­փա­կին մէջ 1973ին զե­տե­ղո­ւած յու­շար­ձա­նը, ուր ներ­կայ ե­ղած էր Ֆ­րան­սա­յի կա­ռա­վա­րու­թեան կող­մէ ե­րի­տա­սար­դա­կան հար­ցե­րու նա­խա­րար ­Ժո­զէֆ ­Քո­մի­թի՝ գրգռե­լով ­Թուր­քիոյ հա­կազ­դե­ցու­թիւ­նը եւ յետս կո­չե­լով թուրք դես­պա­նը ­Փա­րի­զէն, առ­նուազն 6-8 ամ­սո­ւան հա­մար։ (Այ­սօր ալ կը կրկնո­ւի հա­կազ­դե­լու միեւ­նոյն քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ­Թուր­քիոյ կող­մէ)։

Խ. ­Պեխ­լի­վա­նի­տիս ­Փոքր Ա­սիոյ ծնող­նե­րու զա­ւակ էր։ ­Գաղ­թա­կան իր ծնող­քը 1922ին ե­կած էր ­Յու­նաս­տան ու հաս­տա­տո­ւած Աղ­րի­նիօ, ուր ծնած էր ան։ Ծ­նող­քին Ա­թէնք հաս­տա­տո­ւե­լով՝ պա­տա­նի ­Խա­րա­լամ­պոն մեծ­ցած էր ­Տուր­ղու­թի գաղ­թա­կա­յա­նը ու տա­րի մը յա­ճա­խած էր ­Ֆիք­սի հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ ման­կա­պար­տէ­զը, քա­նի իր ծնող­քը լաւ կա­պեր կը պա­հէին ման­կա­պար­տէ­զի հայ ու­սուց­չու­հիին հետ։

1940-1944 տա­րի­նե­րուն, նա­ցիա­կան գրաւ­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, իբ­րեւ գա­ղա­փա­րա­պաշտ հա­մայ­նա­վա­րի՝ հա­լա­ծան­քի են­թար­կո­ւած էր գեր­մա­նա­ցի­նե­րու կող­մէ։ ­Գի­շեր մը, Ա­նօ ­Նէա Զ­միռ­նիի հայ­նո­ցին մէջ, երբ կը հե­տապն­դո­ւէր ու կը հա­լա­ծո­ւէր նա­ցի զի­նո­ւոր­նե­րուն կող­մէ, իր կեան­քը փրկած են տա­րե­կից հայ բա­րե­կամ­նե­րը՝ ի­րեն ա­պաս­տան տա­լով թի­թե­ղա­պատ տու­նե­րուն մէջ, մին­չեւ որ վտան­գը անց­նի, կոր­սո­ւին իր հետ­քե­րը եւ իր ա­նու­նը ժա­մա­նա­կա­ւո­րա­պէս մոռ­ցո­ւի։

Այս պա­րա­գան չէր մոռ­նար եւ մեծ յու­զու­մով կը պատ­մէր իր մօ­տիկ մար­դոց։ Ա­ւե­լի վերջ, ան իր գա­ղա­փար­նե­րուն հա­մար բան­տար­կուե­ցաւ ու աք­սո­րո­ւե­ցաւ ­Մաք­րո­նի­սօ, Եա­րօ, ­Լե­րօ կղզի­նե­րու աք­սո­րա­վայր­նե­րը, իսկ ­Խալ­քի­տա­յի բան­տէն դուրս գա­լով՝ ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով, ճանչ­ցաւ իր 3,5 տա­րե­կան աղջ­նա­կը։

Իր քա­ղա­քա­պե­տու­թեան օ­րե­րուն լու­սա­ւո­րո­ւե­ցաւ ամ­բողջ ­Նէա Զ­միռ­նին, շար­ժա­կան աղ­բա­ման­ներ զե­տե­ղո­ւե­ցան ճամ­բա­նե­րու եր­կայն­քին, կա­ռու­ցո­ւե­ցաւ «Էս­թիա» մշա­կու­թա­յին կեդ­րո­նը եւ կար­գա­ւո­րո­ւե­ցաւ «­Յու­շար­ձան­նե­րու պու­րա­կը» եւ զարկ տրո­ւե­ցաւ մշա­կու­թա­յին շարժ­ման։

­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան յու­շար­ձա­նի 3-4 ա­միս­նե­րու հա­ւա­քա­կան պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեամբ կա­ռուց­ման ա­միս­նե­րուն, յա­ճախ կ­’այ­ցե­լէր «­Լէոն­տիօ» վար­ժա­րա­նին կից գտնո­ւող տա­ղան­դա­ւոր ու հա­յա­սէր ար­ձա­նա­գործ ­Վա­սօ ­Քա­փա­տա­յիի երկ­յար­կա­նի ա­րո­ւես­տա­նո­ցը, ուր ­Վա­րու­ժա­նին, ­Յով­սէ­փին, ­Շա­հա­նին հետ, եր­կար ժա­մեր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան յղացք­նե­րու եր­կուն­քի մը մէջ կը ծնէր ­Յու­շար­ձան-­Զան­գա­կին գա­ղա­փա­րը, մին­չեւ որ ան գա­ճի իր նախ­նա­կան վի­ճա­կէն փո­խադ­րո­ւէր Ա­մա­րու­սի «Ի­ղիա» հի­ւան­դա­նո­ցին ե­տե­ւը գտնո­ւող Ե. ­Ղա­վա­լա­յի կա­ղա­պար-ձու­լա­րա­նի աշ­խա­տա­նո­ցը՝ պրոն­զի վրայ ձու­լո­ւե­լու եւ այ­սօ­րո­ւան վերջ­նա­կան կեր­պա­րան­քին հաս­նե­լու հա­մար։

Ա­ւե­լի ետք, երբ ­Պեխ­լի­վա­նի­տին ձե­ւա­ւո­րեց ­Նէա Զ­միռ­նիի այս­պէս կո­չո­ւող «Է­վան­կէ­լի­քի» վար­ժա­րա­նի, ի­մա՝ «­Ղա­լաք­սիաս»ի հրա­պա­րա­կը, ջրա­ռատ ու գե­ղեց­կօ­րէն զար­դա­րո­ւած բաժ­նին մէջ քան­դա­կեց ե­գիպ­տա­կան օ­պե­լիս­քի ո­ճով բարձ­րաս­լաց սիւն մը, հա­մա­պա­տաս­խան պատ­մա­կան զար­դա­նաշխ­նե­րով ու սիւ­նա­գա­ւի­թով, հոն չմոռ­ցաւ հայ­կա­կան տա­ռե­րով քան­դա­կե­լու՝ «­Փոքր Ա­սիա» պատ­մա­կան ա­նո­ւա­նա­կո­չու­մը, հա­ւա­տա­րիմ մնա­լով պատ­մա­կան յի­շա­տա­կու­մին։

***
­

Սի­րո­ւած քա­ղա­քա­պե­տին թաղ­ման կար­գը կա­տա­րո­ւե­ցաւ ­Նէա Զ­միռ­նիի Ա­յիա ­Ֆո­թի­նի շրջա­նի մայր տա­ճա­րին մէջ, շրջա­նի ­Մետ­րո­պո­լի­տի հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ։ ­Ներ­կայ ե­ղան հել­լէն խորհր­դա­րա­նի նա­խա­գա­հը, նախ­կին նա­խա­րար­ներ, ե­րես­փո­խան­ներ, կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու եւ միու­թիւն­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ եւ խուռ­նե­րամ բազ­մու­թիւն մը։

Հ.Յ.Դ. ­Յու­նաս­տա­նի ­Հայ ­Դա­տի ­Յանձ­նա­խում­բը դափ­նեպ­սակ ու­ղար­կած էր։ ­Ներ­կայ էին ­Յանձ­նա­խում­բի ու «Ա­րամ ­Մա­նու­կեան» ­Կո­մի­տէի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ո­րոնք ցա­ւակ­ցա­կան տո­մա­րին մէջ ար­ձա­նագ­րու­թիւն պա­հե­ցին։ Ինչ որ մար­դոց­մով կը սկսի, մար­դոց­մով ալ կը վեր­ջա­նայ։ ­Յու­շը պաշտ­պա­նո­ւած պէտք է ըլ­լայ ժա­մա­նա­կի մա­շու­մին դէմ, որ­պէս­զի մար­դու յի­շա­տա­կը ապ­րե­լով գո­յա­տե­ւէ եւ ձե­ւա­ւո­րէ յա­ջորդ­նե­րու նկա­րա­գի­րը եւ կեան­քի ար­ժէք­նե­րը։

Յ.

Լուսանկար – ­Աջ կողմ՝ Խա­րա­լամ­պոս ­Պեխ­լի­վա­նի­տի­ս